พระยืนปางเปิดโลก

นักพุทธศิลป์สมัยหลังสงครามได้กล่าวถึงพระพุทธรูปและพระพิมพ์พระเครื่อง ที่พบในแคว้นสุโขทัยว่า ศิลปะแบบอู่ทองได้แพร่หลายเข้ามาสู่แคว้นสุโขทัยตามความกล่าวในพงศาวดารว่า โดยเฉพาะพระพิมพ์นั้นคงจะสร้างขึ้นในสมัยหลังจากขุนหลวงพะงั่วยึดเมืองกำแพงเพชรได้ประมาณ พ.ศ.๑๙๒๑ เพราะพระพิมพ์ซึ่งพบในกรุต่างๆ เช่น ได้จากวัดพระแก้ว วัดนี้ในอดีตเคยเป็นที่ประดิษฐานพระแก้วมรกต

พระร่วงเปิดโลกสุโขทัย พระพิมพ์พระเครื่องปางเปิดโลก พระยืนปางเปิดโลกที่พบปรากฏพระพักตร์เป็นรูปสี่เหลี่ยมเกือบกลม องค์พระค่อนข้างสูงชะลูด พุทธลักษณะดังกล่าวนี้คล้ายคลึง พระปางเปิดโลก หรือพระร่วงปางเปิดโลก กรุเตาทุเรียง รวมทั้งพระนั่งด้วย ไม่ว่าจะเป็นพระนั่งปางมารวิชัย หรือปางสมาธิ ซึ่งพบว่ามีน้อยมาก มีทั้งเนื้อดิน เนื้อชินเงินและเนื้อว่าน สำหรับพระเนื้อว่านปางเปิดโลกนั้น เท่าที่เคยพบเห็นในสนามพระ มักจะมีเนื้อว่านที่ออกสีเหลืองออกคล้ำๆ เนื้อไม่แน่น กับเนื้อว่านประเภทออกสีแดงคล้ำ ชนิดนี้สีสันจะเข้าตามาก เพราะจะติดพิมพ์ลึก การหดตัวค่อนข้างน้อยมาก นอกจากนี้ยังมีประเภท พระปางเปิดโลก เนื้อว่าน หน้าเงินและพระว่านหน้าทอง บางองค์ก็เห็นรูปองค์พระเพียงไรๆ แต่บางองค์ก็แทบมองไม่เห็นองค์พระเลย

พระปางเปิดโลก ก็เหมือนพระเนื้อว่านหน้าเงิน หน้าทองพิมพ์อื่นๆ ที่ว่านหน้าเงินนั้นจะพบน้อยกว่าพระว่านหน้าทอง บางคนอาจจะไม่เข้าใจคำว่า ว่านหน้าเงิน อธิบายได้ง่ายๆ ว่า หมายถึง การนำแผ่นเงินหรือแผ่นทองมาดุน (สมัยนี้เรียกปั๊ม) ให้เป็นรูปพระพุทธเจ้าแผ่นเงิน มักจะหลุดออกมาจากเนื้อว่าน มิหนำซ้ำยังถูกสนิมกัดกร่อนเร็วกว่าหน้าทอง ซึ่งเป็นธาตุบริสุทธิ์มีความคงทนมากกว่า คนรุ่นก่อนท่านได้บอกวิธีการพิจารณาความเก่า โดยให้สังเกตรูใต้ฐานองค์พระว่ามีคราบทองและคราบสีครามอันเกิดจากปฏิกิริยาของโลหะกับออกซิเจนบ้างไหม เพราะโลหะทั้งสองชนิดนี้ เมื่อเก็บไว้นานๆ ยิ่งเป็นที่ชื้นสูง แผ่นเงินและทองที่นำมาดุนเป็นรูปองค์พระจะไม่คมลึก โดยเฉพาะที่นำมากดพิมพ์จะเปราะแตกง่าย ถ้ากดพิมพ์ลึกเกินไป พระก็จะยิ่งแตกเสียหายและให้สังเกตรอบพับของทองจะมีลักษณะย่นไม่คมชัด

ส่วนพระเนื้อดินเผาของสุโขทัย เนื้อองค์พระจะค่อนข้างหยาบ แต่จะไม่ค่อยพบว่ามีเม็ดกรวดทรายเหมือนเนื้อพระเมืองพิษณุโลก เพราะช่างปั้นหรือช่างพิมพ์พระเมืองสุโขทัยจะมีประสบการณ์ในการเตรียมดินทำภาชนะและเครื่องปั้นดินเผาอื่นๆ อย่างเชี่ยวชาญเลยทีเดียว การเตรียมดินอย่างสุโขทัยนั้น เป็นการเตรียมเพื่อจะปั้นหรือพิมพ์ภาชนะเครื่องปั้นดินเผาที่มีขนาดใหญ่ที่ต้องการความคงทน มิได้มีประสบการณ์ในการเตรียมดินแบบพระธรรมทูตจากลังกาได้ทำไว้ หรือได้สอนให้ชาวเมืองชากังราวนำมาใช้กับสิ่งเล็กๆ ที่ต้องการดินละเอียด จะมีเม็ดกรวดทรายมากไม่ได้ เพราะถ้าดินหยาบก็จะไม่ได้รายละเอียด อันเป็นองค์ประกอบขององค์พระ เช่น พระเนตรและพระโอษฐ์ เป็นต้น

ผู้ที่มีความชำนาญในการดูเนื้อดินเผาที่สร้างพระสามารถจะแยกออกได้ในเกือบจะทันทีว่าเป็นพระเมืองไหน เพราะดินเหนียวที่นำมาสร้างพระของเมืองใดก็ตาม จะมีลักษณะตามธรรมชาติของเมืองนั้นๆ ไม่เหมือนกันเลยแม้แต่เมืองเดียว เรื่องเนื้อดินผสมพระนี้ จึงจำเป็นที่นักพุทธศิลป์นิยมจะต้องศึกษาพิจารณาจากของจริงให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ ส่วนพระเนื้อชินนั้น ต้องเข้าใจด้วยว่า คำว่า "ชิน" นั้น หมายถึงตะกั่วกับดีบุก จึงเรียกว่า ชินเงิน

พระที่มีเนื้อสีแดงนั้น เป็นเพราะว่าพบกับความชื้นในกรุ หรือในดินค่อนข้างสูงและนาน แต่พระเนื้อชินที่ถูกเก็บไว้ในหม้อไห ผิวมักจะขาว นอกจากนั้นก็จะมีฝ้าขาว โบราณเรียกว่า ฝ้าปรอทหรือผิวปรอทสวยงามมาก เนื้อชินที่มีอายุความเก่าแก่สูงมักจะกลับดำเมื่อผ่านการใช้ ส่องดูก็จะพบรอยรานร้าวลักษณะคล้ายใยแมงมุม พระเนื้อดินเผา ไม่ว่าจะเป็นของเมืองสองแคว เมืองกำแพงหรือของกรุงสุโขทัย ไม่ค่อยนิยมลงรักหรือปิดทอง แต่ก็ยังพอมีให้เห็นบ้างเหมือนกันทุกเมือง ของสุโขทัยก็ได้แก่ พระลีลา วัดถ้ำหีบ เคยมีบันทึกเชื่อถือได้ว่ามีการลงรักปิดทองมาแต่เดิม เป็นรักน้ำเกลี้ยง ต้องระวังหน่อยเพราะส่วนมากพระพิมพ์พระเครื่องที่ลงรักปิดทอง ส่วนหนึ่งมักจะเป็นพระทำเทียมเลียนแบบ

พระพิมพ์พระเครื่องปางเปิดโลก (พระบูชาก็มี) พบมีหลายขนาด การตั้งชื่อพระแต่ละพิมพ์มักจะขึ้นอยู่กับพิมพ์ทรงและพุทธลักษณะ เช่น พิมพ์ทรงและสีสันคล้ายกลีบดอกจำปา ก็นิยมเรียกกันว่า "เปิดโลกกลีบดอกจำปา" เหมือนเม็ดทองหลาง ก็เรียกว่า เปิดโลกเม็ดทองหลาง ถ้าไล่ไปเหมือนดอกบัว ก็เรียกว่า เปิดโลกกลีบบัว และเปิดโลกเข็มเพชร หรือใบเข็ม เป็นต้น ดังกล่าวแล้วว่ามีหลายขนาด ขนาดเล็กที่สุดประมาณ ๒ ซม. หรือเท่ากับปลายนิ้วก้อย ใหญ่ที่สุดประมาณ ๘ ซม. ซึ่งขนาดหลังนี้ยังพบว่ามักจะมีพิมพ์กลาง พิมพ์เล็ก และพิมพ์ใหญ่ ส่วนแบบพระบูชานั้น เคยเห็นแต่ในศิลปะแบบอู่ทอง แต่ไม่ทราบที่มาว่าเป็นของเมืองไหน

พระปางเปิดโลก ซึ่งเคยเป็นพระยอดนิยมในอดีตนั้นมีเหมือนกันก็คือ พระกำแพงเปิดโลก พิมพ์เม็ดทองหลาง นั่นแหละ แต่ละพิมพ์มีขนาดไม่แตกต่างกันสักกี่มากน้อย ทั้งหมดมี ๓ พิมพ์ เป็นของกรุทุ่งเศรษฐี เนื้อดินละเอียดนุ่มทั้ง ๓ พิมพ์ นิยมเรียกว่า พิมพ์ยืนตอ พิมพ์ตีนถ่างและพิมพ์ทิ้งดิ่ง สนนราคาซื้อขายกันเดี๋ยวนี้ก็ประมาณหลักหมื่นแก่ๆ องค์สวยๆ งามๆ ก็หลักแสน สมัยก่อนนิยมมากเป็นเพราะว่ามีค่านิยมในการใช้ห้อยคอ เพราะสามารถใช้ร่วมกับพระพิมพ์พระเครื่ององค์อื่นและพิมพ์อื่นๆ ด้วย

ในปัจจุบันก็เหมือนกัน ยังนิยมเสาะหากันอยู่ แม้จะหายากเสียแล้ว ว่าไปจริงๆ แล้วก็ยังพอมีเหลือให้เล่นบ้างเหมือนกัน แต่ในสมัยใหม่นี้ เพราะว่าองค์ที่มีขนาดใหญ่ประมาณสูง ๘ ซม. ก็ยังนิยมเล่นกันอยู่ จะมากกว่าแต่ก่อนแต่ไรเสียด้วยซ้ำ เพราะว่าถ้าเป็นองค์ขนาดใหญ่มักจะทำเป็นพระที่มีซุ้มประตูเรือนแก้ว หรือไม่ก็ปรกโพธิ์ มักจะออกแบบได้สวยงามมาก แต่ไม่ว่าจะเป็นพระองค์เล็กหรือองค์ใหญ่ ถ้าเป็นของกรุทุ่งเศรษฐีแล้วล่ะก็ จะพิจารณาเป็นพิเศษ ทั้งนี้ก็เพราะเชื่อว่า พระกรุทุ่งเศรษฐี มีคุณวิเศษในด้านโชคลาภ เชื่อกันเหลือเกินถึงขนาดของกรุอื่นแทบไม่เป็นที่ต้องการ อย่างว่านั่นแหละ พระปางเปิดโลกนั้นถูกโลกลืมมากกว่าปางอื่น ในอดีตแทบจะให้กันเปล่าๆ หรือให้เป็นของแถม แต่เดี๋ยวนี้แม้จะเป็นองค์ขนาดใหญ่ก็ยังเป็นที่ต้องการ สนนราคาจึงไม่เหมาะกับคนจน เพราะขึ้นหลักหมื่นแก่ๆ เหมือนกันจะหย่อนกว่าองค์ขนาดเล็กก็ถึงกับห่างกันจนสุดกู่ 

ชั่วโมงเซียน ป๋อง สุพรรณฯ-พระร่วงเปิดโลกสุโขทัย http://www.komchadluek.net/index.php