กตัญญู เครื่องหมายคนดี กตัญญู แปลว่า รู้คุณ หมายถึงการหาความดีหรือความสำคัญของคนหรือวัตถุนั้นๆ ให้พบว่า มีความสำคัญหรือดีอย่างไร เมื่อได้พิจารณาด้วยปัญญาแล้วก็ให้จดจำจารึกไว้ในดวงใจ

ส่วนคำว่า กตเวที แปลว่า ตอบแทนคุณ ในทางปฏิบัติเมื่อหาความดีในบุคคลและสิ่งนั้นๆ ให้พบแล้วจดจำไว้ว่า ท่านผู้นี้หรือสิ่งนี้มีคุณแก่เรา แล้วหาโอกาสตอบแทนตามสมควรแก่ฐานะ ชื่อว่ากตัญญูกตเวที เช่น บุตรธิดารู้คุณของมารดาบิดาแล้วตอบแทนคุณท่านทั้งสอง เป็นต้น และการแสดงออกซึ่งความกตัญญูกตเวทีนั้น มีอยู่ด้วยกัน 4 ประการ คือ

1.กตัญญูกตเวทีต่อคน ในเบื้องต้นหมายถึงกตัญญูกตเวทีต่อตัวเอง คือ การบำรุงรักษาสุขภาพอนามัยให้ดี เมื่อใช้ร่างกายทำงานก็ต้องเห็นความสำคัญของร่างกาย เมื่อเห็นความสำคัญแล้วจะได้รักษาให้ดีทั้งร่างกายและจิตใจ เมื่อให้อาหารที่ดีแก่ร่างกายแล้ว ต้องให้อาหารแก่จิตใจด้วยการนำธรรมะมาประพฤติปฏิบัติ จะได้มีชีวิตที่ยืนยาวเพื่อทำประโยชน์แก่ตนและคนอื่นต่อไป นอกจากนี้แล้ว ท่านยังได้จัดบุคคลที่จะต้องแสดงความกตัญญูกตเวทีไว้อีก 4 คู่ คือ 1.บิดามารดากับบุตรธิดา 2.ครูอาจารย์กับศิษย์ 3.พระราชากับพสกนิกร 4.พระศาสดากับศาสนิกชน

2.กตัญญูกตเวทีต่อวัตถุ หมายถึง สิ่งที่ไม่มีวิญญาณ ได้แก่ บ้านเรือนที่อยู่อาศัย ตลอดถึงต้นไม้ ซึ่งวัตถุเหล่านั้นไม่มีเจตนาจะให้คุณแก่ใคร แต่ประโยชน์ที่เราได้รับจากสิ่งเหล่านั้น ก็มีอยู่ เช่น ต้นไม้ มีความสำคัญต่อมนุษย์มากมาย เพราะต้นไม้ให้ร่มเงา ทำให้คนที่ร้อนมาได้เย็นกายเมื่อเข้าไปอาศัยร่มเงา ในบางครั้ง ถ้าจำเป็นต้องเดินฝ่าแดดไปยังกลางทุ่งที่กว้างใหญ่ จะต้องได้ที่ร่มพักกลางทางจึงจะไปถึงจุดหมายปลายทางได้ คนที่กำลังเหน็ดเหนื่อยแทบจะขาดใจ ถ้าได้อาศัยเงาต้นไม้เพียงชั่วครู่ก็จะต่อชีวิตให้ได้ อุปการคุณจะมากหรือน้อยก็ตาม ท่านก็ให้ถือว่าเป็นบุญคุณที่จะต้องตอบแทน

3.กตัญญูกตเวที ต่อหน้าที่ หน้าที่การงานมีประจำคนทุกเพศทุกวัย เป็นเด็กก็มีหน้าที่เรียนหนังสือ เป็นผู้ใหญ่มีหน้าที่หาทรัพย์ตั้งหลักฐาน เป็นผู้สูงอายุก็มีหน้าที่แสวงหาบุญกุศล คนที่ทำหน้าที่ด้วยความรักความกตัญญูรู้คุณของงาน ก็จะมีแต่ความเจริญก้าวหน้า ตรงกันข้ามกับคนที่ไม่รักการงาน ไม่ตั้งใจทำงานหรือทำด้วยความสบประมาทงาน ย่อมหาความเจริญได้ยาก

4.กตัญญู กตเวที ต่อศัตรู ศัตรู คือ อุปสรรคหรือคนที่ไม่ปรารถนาดีต่อเรา ดูแล้วน่าจะไม่มีประโยชน์อะไร แต่ความจริงแล้วศัตรูทำให้เป็นคนเข้มแข็ง เพราะต้องต่อสู้ด้วยปฏิญาณไหวพริบตลอดเวลา คำพูดที่ว่า อุปสรรคความลำบากเป็นบทเรียนที่ดีและเป็นครูฝึกที่ดี คนที่ลำบากมาก่อนย่อมเอาตัวรอดได้ คนที่มีศัตรูจึงเป็นคนที่เข้มแข็ง มีสติรอบคอบ สามารถที่จะเผชิญอุปสรรคศัตรู และจะเป็นผู้ชนะศัตรูนั้นได้ในที่สุด เพราะฉะนั้น ศัตรูจึงมีคุณประ โยชน์แก่เรา

ความกตัญญูกตเวที เป็นเครื่องหมายของคนดี ผู้มีความกตัญญูกตเวทีย่อมเป็นผู้มีความสุขความเจริญยั่งยืนนาน เพราะคุณธรรมข้อนี้เป็นที่รับรองของคุณธรรมทั้งหลาย จะเห็นได้จากภาษิตที่ว่า ความกตัญญูกตเวที เป็นภูมิชั้นของคนดี

เพราะฉะนั้น ผู้ที่ต้องการความสุขความเจริญจะต้องตั้งอยู่ในคุณธรรมข้อนี้ให้มั่นคง เพราะความกตัญญูกตเวที มีในผู้ใด ผู้นั้นก็เป็นคนดี เป็นเด็กก็เป็นที่น่ารัก เป็นผู้ใหญ่ก็น่านับถือ น่าเคารพ เป็นพระสงฆ์ก็น่ากราบไหว้บูชา ดังนี้แล

พระเทพคุณาภรณ์ ( โสภณ โสภณจิตฺโต ป.ธ.9 ) เจ้าอาวาสวัดเทวราชกุญชรวรวิหาร watdevaraj@hotmail.com / 0-2281-2430 ฉบับที่ 7360 ข่าวสดรายวัน